بیان مسئله چیست؟ چگونه مسئله یا عنوانی برای تحقیق یا پایان نامه خود انتخاب کنیم؟ چگونه یک بیان مسئله کامل می شود؟ در ادامه اجزای بیان مسئله و طریقه نوشتن بیان مسئله بحث می شود. بخاطر داشته باشید که بیان مسئله به معنی معرفی یک مسئله یا مشکل قابل تحقیق است و در ادامه اصل بیان مسئله بحث می شود. وقتی برای پروپوزال یا پایان نامه خود بیان مسئله می نویسید، شامل معرفی مسئله و بیان مسئله است. یعنی ابتدا مسئله مورد نظر را از طریق آمار و شواهد و نتایج مطالعات قبلی معرفی می کنید و سپس در پایان در یک پاراگراف مسئله را بیان می کنید.
مثلا متداول است که در انتهای بخش بیان مسئله و ضرورت تحقیق پایان نامه نوشته می شود: با توجه به نکات پیشگفت و تجربه محقق، مطالعه حاضر با هدف ….. انجام می شود. اینجا است که مسئله بیان می شود.
اجزای بیان مسئله
بیان مسئله مطالعه کمّی که خوب نوشته شده باشد، چه به صورت جمله خبری یا به صورت سئوال، حداقل از دو بخش تشکیل شده است: جامعه پژوهش و متغیر یا متغیرهایی که مطالعه می شوند. قالب PICOT (Population, Intervention, Comparison, Outcome, Time) (جامعه، مداخله، مقایسه، برآیند، زمان) برای تصریح کاملتر جامعه پژوهش، مداخله/مقایسه مورد نظر، برآیند مطلوب مورد نظر و قالب زمانی انجام مطالعه مفید است.
برای مثال کوان و سولیوان (2017) به مطالعه استامینوفن (IV Acetaminophen) و ایبوپروفن وریدی (IV Ibuprofen) برای کاهش درد به عنوان مکمل مخدر در بیماران بستری پرداختند. همانطور که بیان شد، جامعه پژوهش (بیماران بستری) نسبتا وسیع است و راهنمایی کافی برای بررسی پیشینه موضوع یا طراحی مطالعه ارائه نمی کند. مولفان جستجو پیشینه موضوع را باریک کرده و متون و مطالعاتی را بررسی کردند که به بررسی و شناخت کارایی ایبوپروفن و استامینوفن وریدی جهت کاهش مصرف مخدر در بیماران جراحی پرداخته بودند. متغیرهای مورد نظر به مصرف مخدر و ایبوپروفن وریدی و استامینوفن وریدی کاهش داده شدند. در پیروی از قالب PICOT، جامعه پژوهش (P) شامل بیماران جراحی بستری، مداخله مورد نظر (I) مصرف استامینوفن و ایبوپروفن وریدی، مقایسه مورد نظر (C) عدم مصرف استامینوفن وریدی و ایبوبروفن وریدی، برآیند مورد نظر (O) کاهش مصرف مخدرها و زمان (T) به مدت زمان بستری بودن اطلاق می شود.
اصطلاح متغیر به کیفیت یا ویژگی یا ماهیت قابل اندازه گیری خاصی در افراد، اشیاء یا موقعیت ها اطلاق می شود که می تواند تغییر کرده یا نوسان داشته باشد. مثلا فشار خون، ریت نبض، سطح اضطراب و درجه درد همگی از ویژگی های افراد هستند که می تواند از شخصی به شخص دیگر فرق داشته باشد. واکنش بچه به حضور (یا غیاب) والدین در اتاق بچه بستری در طی انجام رویه های دردناک می تواند از یک بچه به بچه دیگر فرق داشته باشد. متغیرها بنیان مطالعات کمّی هستند و چیزی است که در جامعه مشخص شده مورد مطالعه قرار می گیرد.
محققان اغلب می خواهند بدانند که علل یا اثرات یک پدیده خاص چیست یا در بعضی موارد چه چیزی آن پدیده را تسکین یا کاهش می دهد. مثلا ممکن است کسی به تعیین سطح اضطراب بچه بستری در طی انجام رویه ای دردناک علاقمند باشد، اگر والدین در طی انجام رویه در بالین وی حضور داشته باشند. در این حالت دو متغیر مورد نظر است: سطح اضطراب بچه و حضور والدین در طی انجام رویه دردناک. محقق به بررسی اثر حضور والدین بر سطح اضطراب بچه در طی انجام رویه دردناک می پردازد. از آنجایی که متغیر «حضور والدین» روی متغیر «سطح اضطراب بچه» تاثیر می گذارد به آن متغیر مستقل (Independent Variable) اطلاق می شود. به همین ترتیب، متغیری که تحت تاثیر قرار می گیرد (برای نمونه؛ سطح اضطراب بچه) را اصطلاحا متغیر وابسته (Dependent Variable) می گویند. در مطالعه ای که بیش از یک متغیر بررسی می شود، متغیر یا متغیرهایی که روی متغیرهای دیگر تاثیر، عمل یا نفوذی دارند را متغیرهای مستقل می نامند و متغیر یا متغیرهایی که تاثیر می گیرند را متغیرهای وابسته می گویند (گروو و همکاران، 2015؛ لوبیندو-وود و هابر، 2018؛ پلایت و بک، 2017).
نوع دیگری از متغیرها که می تواند روی برآیند یا نتیجه مطالعه تاثیر داشته باشد اما متغیری نیست که محقق بررسی می کند را متغیر بیرونی یا متغیر خارجی (Extraneous Variable) می نامند. در مثال قید شده در پاراگراف قبلی، سن بچه می تواند روی سطح اضطراب وی تاثیر داشته باشد، صرفنظر از اینکه والدین در اتاق حضور داشته یا نداشته باشند؛ بنابراین یک متغیر خارجی در نظر گرفته می شود. محقق می تواند متغیر سن را توسط محدود کردن جامعه پژوهش به یک گروه سنی خاص کنترل کند. متغیر دیگری که ممکن است روی سطح اضطراب بچه تاثیر بگذارد، صرفنظر از حضور یا عدم حضور والدین در اتاق، ماهیت رویه دردناک است. رویه را می توان برای کنترل این متغیر از قبل مشخص کرد. در هر مطالعه ای شناسایی و کنترل متغیرهای بیرونی از اهمیت زیادی برخوردار است، در غیر اینصورت نتایج مطالعه سردرگم کننده و اشتباه خواهد بود. بیشتر مطالعات دارای متغیرهای بیرونی به اشکال مختلف هستند. شناسایی و کنترل این متغیرها مهم است و محقق باید در طی طراحی مطالعه یا از طریق رویه های آماری به کنترل آنها بپردازد تا روایی و اعتبار نتایج مطالعه حفظ شود. اگر مطالعه ای نتواند اثر متغیرهای بیرونی را کنترل کند، به این متغیرها حالا متغیر مخدوش کننده (Confounding Variable) اطلاق می شود.
اصطلاح متغیر دموگرافیک (Demographic Variable) به متغیری اطلاق می شود که ویژگی یا مشخصات فردی نمونه های مطالعه است. معمولا در طی پژوهش داده های مربوط به این مشخصات فردی جمع آوری شده و برای توصیف و معرفی گروه تحت مطالعه استفاده می شود. اطلاعات دموگرافیک زیادی را می توان جمع آوری کرد که شامل جزئیات مربوط به سن، جنس، قومیت، سطح تحصیلات، وضعیت تاهل، تعداد بچه و غیره است. نوع داده های دموگرافیک جمع آوری شده به هدف مطالعه بستگی دارد، هرچند حداقل داده های مربوط به سن، جنس و قومیت بایستی جمع آوری شود.
تفکر نقادانه: چرا داشتن بیان مسئله، سئوال تحقیق یا فرضیه لازم است؟ این چه نفعی دارد؟ آیا نسبت به هم ارجحیت دارند؟ استفاده از بیان مسئله، سئوال تحقیق یا فرضیه چه محدودیت هایی دارد؟
اگر متغیر دامنه وسیعی از مقادیر را به خود بگیرد (از صفر تا 100 یا بیشتر)، اغلب به آن متغیر پیوسته (Continuous Variable) اطلاق می شود. متغیر پیوسته به مقادیر عدد کامل محدود نمی شود. مثلا سن، وزن، حقوق و فشار خون متغیرهای پیوسته هستند. برعکس، متغیری که مقدار متناهی از مقادیر را به خود می گیرد، معمولا به اعداد کامل محدود است را متغیر گسسته (Discrete Variable) می نامند. مثلا ریت تنفس یک متغیر گسسته است زیرا فقط هم ارز اعداد کامل را می گیرد، گرچه تفاوت ریت تنفسی از شخصی به شخص دیگر وجود دارد، اما تعداد محدود و متناهی از این تفاوت با زندگی انسان سازگار است.
متغیرهای رتبه ای و دو ارزشی شبیه هم هستند و نمایانگر خصیصه ای است که تنها در حالت دارد یا ندارد قابل اندازه گیری است. برای شناسایی این نوع متغیرها اغلب به آنها یک عدد تخصیص داده می شود اما عدد نمایانگر یک مقدار یا کمیت نیست. برای مثال، قومیت را می توان به سفیدپوست، سیاه پوست، بومی، سرخ پوست تقسیم کرد و برای هر دسته یک عدد تخصیص داد. هرچند عدد تخصیص یافته معنی خاصی ندارد و فقط نشانگر یک دسته از قومیت است. اینکار معمولا برای سهولت شمارش تعداد وقوع هر یک استفاده می شود. در این حالت قومیت یا نژاد یک متغیر طبقه ای یا متغیر رتبه ای (Categorical Variable) در نظر گرفت می شود که در آن هر یک از نژادهای موجود در مطالعه یک طبقه یا رتبه محسوب می شود. اگر فقط تنها دو طبقه ممکن برای یک متغیر رتبه ای وجود داشته باشد، به آن متغیر دو ارزشی (Dichotomous Variable) اطلاق می شود. مثلا جنسیت یک متغیر دو ارزشی یا دوگانه است زیرا تنها دو طبقه یا رتبه مذکر یا مونث به خود می گیرد.
طریقه نوشتن بیان مسئله
همانطور که قبلا ذکر شد، بیان مسئله مطالعات کمّی به شکل یک جمله خبری یا یک سئوال نوشته می شود (جدول 1). دو جز یا عنصری که باید در هر بیان مسئله ای گنجانده شود جامعه پژوهش و متغیرهایی است که قرار است اندازه گیری شوند. برای مثال، اگر به مطالعه اثر حضور والدین بر سطح اضطراب بچه هایی که تحت رویه های دردناک قرار می گیرند، علاقمند باشید، بیان مسئله به شکل سئوالی خواهد بود: «آیا حضور والدین بر سطح اضطراب بچه های 5-3 ساله ای که تحت رگ گیری قرار می گیرند، تاثیر دارد؟» بطور بدیل می توان همین مسئله را به صورت خبری بیان کرد: «حضور والدین روی سطح اضطراب بچه های 5-3 ساله ای که تحت رگ گیری قرار می گیرند، تاثیر دارد». هر دو جمله شامل جامعه پژوهش (بچه های 5-3 ساله ای که تحت رگ گیری قرار می گیرند) و دو متغیر (متغیر مستقل حضور والدین و متغیر وابسته سطح اضطراب بچه) است. تنها تفاوت این دو شکل بیان مسئله در این است که اولی به صورت سئوالی و دومی به صورت خبری بیان شده است. توجه کنید که اجزای قالب PICOT به راحتی در این مثال ها قابل تعیین است.
جدول 1 – چند نمونه بیان مسئله
| قالب خبری | قالب سئوالی |
|---|---|
| موسیقی درمانی سطح اضطراب مادر در طی سزارین را کاهش می دهد. | آیا موسیقی درمانی سطح اضطراب مادر در طی سزارین را کاهش می دهد؟ |
| ساکنان خانه سالمندان که بطور منظم ورزش می کنند به دفعات کمتری سقوط می کنند. | آیا ساکنان خانه سالمندان که بطور منظم ورزش می کنند کمتر سقوط می کنند؟ |
| شرکت در گروه های حمایتی موجب بهبود روحیه مراقبین خانوادگی بیماران آلزایمری می شود. | آیا مشارکت در گروه های حمایتی روی روحیه مراقبین خانوادگی بیماران آلزایمری تاثیر دارد؟ |
| بیماران دیابتی که تصور می کنند چاق هستند در برنامه مدیریت وزن شرکت می کنند. | آیا بیماران دیابتی که تصور می کنند چاق هستند بیشتر در برنامه مدیریت وزن شرکت می کنند؟ |
| بیشتر از 3 دارو داشتن بیماران موجب افزایش تعداد خطاهای دارویی توسط پرستاران می شود. | آیا تعداد خطاهای دارویی پرستار با بیشتر از 3 دارو داشتن بیمار افزایش می یابد؟ |
تفکر نقادانه: اجزا یا عناصر فرمت PICOT را برای بیان مسئله های جدول 1 مشخص کنید.